خوانش مؤلفه‌های مکان درون طراحی محیط شـهری (نمونـه موردی ...

علوم و تکنولوژی محیط زیست، پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی دوره نوزدهم،ویژه نامـه شماره 5 ، تابستان1396

خوانش مؤلفه­های مکان درون طراحی محیط شـهری (نمونـه موردی: پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی مـیدان­های تاریخی نقش­جهان، گنجعلی خان، دل­کمپو و گراند ِپلیس)

علی­رضا صادقی[1]*

arsadeghi@shirazu.ac.ir

فریـال احمدی[2]

چکیده

زمـینـه و هدف: پ‍ژوهش حاضر با هدف بررسی الگو ها و ویژگی­های کالبدی، عملکردی، معنایی و زیست­محیطی مـیدان – مکان­های موفق گذشته موفق گذشته بـه منظور به­دست آوردن ایده­های طراحی و  ارتقا کیفیت محیطی مـیدان­های آشفته امروزی شکل گرفته­است چراکه درون حال حاضر مـیدان­های شـهری مفهوم گذشته خود را از دست داده و به فلکه هایی کـه عمدتا گره­های ترافیکی هستند تبدیل شده­اند.

روش بررسی: درون این نوشتار با استفاده از روش­های تحقیق توصیفی – تحلیلی و تطبیقی، بـه خوانش ویژگی­های مؤلفه­های مکان درون مـیدان­های تاریخی پرداخته شده­ و رهنمود­هایی بر اساس این ویژگی­ها و بر محور مؤلفه­های مکان به منظور طراحی مـیدان­های امروزی ارائه شده­است. پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی بـه این منظور مفاهیمـی چون مکان، مؤلفه­های مکان درون طراحی محیط شـهری، مـیدان بـه مثابه مکان عمومـی موفق شـهری، گونـه­شناسی مـیدان­های شـهری، قانونمندی­های حاکم بر طراحی مـیدان­ها مورد مداقه قرار گرفته و ویژگی­ها و خصوصیـات مـیدان – مکان­های موفقی چون مـیدان نقش جهان اصفهان، مـیدان گنجعلی­خان کرمان، مـیدان دل­کمپو سینا و مـیدان گراند ِپلیس بلژیک درون قالب مؤلفه­های مکان بررسی و تحلیل شده­است.

یـافته‌ها: یـافته­های پژوهش نشان مـی­دهد کـه مـیدان­ها بـه واسطه برخورداری از گونـه­ها و اشکال مختلف و بهره­مندی از طیف وسیعی از کیفیت­های کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری به منظور تبدیل شدن بـه یک مکان عمومـی موفق را دارند.

نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن هست که ویژگی­هایی کـه در بعد آثار ماندگار گذشته وجود دارند کـه مـی­توان  با بازخوانی، باز­آفرینی و کار­بست آنـها درون طراحی مـیدان­های جدید، بـه خلق مکان­های عمومـی زنده، پویـا و موفق همت ورزید. پرسش های عینی در مورد بازدید از یک مکان تاریخی این ویژگی ها درون قالب مؤلفه های مکان شامل فرم، معنا و تصورات، فعالیت و اکوسیستم خلاصه مـی گردند.

واژه­های کلیدی: مکان، مؤلفه­های مکان، مـیدان.

Recognition of Place Components in Urban Environment Design (Case study: Naghshe-Jahan Square, Ganj-Alikhan Square, Piazza Del Campo and Grand Place)

Alireza Sadeghi[3]*

arsadeghi@shirazu.ac.ir

Ferial Ahmadi[4]

Abstract

Background and Objective: The current study is performed to investigate patterns, physical, functional, environmental, and semantic features of past successful places to present design strategies for contemporary places.    

Method: In this study, a descriptive-analytic and comparative method has been used to recognize the place components features in historical squares through analysis of prominent case studies (Ganj-Alikhan square, Naghshe-Jahan square, Piazza del Campo and Grand Place) and to present effective strategies for designing the contemporary squares based on these features.

Findings: The results show that squares can be improved to successful places due to their functional, physical, and semantic quality. 

Conclusion: The results obtained in this study imply that the existing historical features beyond the old monuments can be applied for designing the modern squares to achieve alive, dynamic, and successful public places. These features are summarized in the form of place components including form, ecosystem, meaning, and activity.

Keywords: Place, Place component, Square.

مقدمـه

شـهر نماد آسمان بر زمـین و عظیم­ترین دست ساخته­ انسان­هایی هست که بـه دنبال ثبت خاطرات حیـات جمعی خود، آن را خلق مـی­کنند (1). درون این مـیان فضا­ها و عرصه­های عمومـی بـه واسطه نقشی کـه در منظر شـهری دارند، مـی­توانند تصویری مطلوب و سیمایی هویت­مند را درون ذهن شـهروندان بـه وجود آورند. درون واقع این طراحان محیط­های شـهری هستند کـه مـی­توانند با خلق فضا­ها و عرصه­های عمومـی با کیفیت و مطلوب درون مـیان تراکم ساخت و ساز­ها، پهنـه­ای به منظور شکل­گیری رویداد های جمعی مـهیـا سازند. فضاهای عمومـی تعریف شده، واضح و روشن، سرزنده، منعطف، پر رونق، دوست­دار محیط زیست و دارای بار معنایی ویژه کـه خلق آن­ها، جامعه را تعریف کنند و نـه صرفاً تجمعی از انسان ها را. فضاهایی کـه این نوشتار از آن­ها با نام مکان یـاد مـی­کند. مکان­هایی کـه نیـاز بـه آنـها درون شـهر­های آشفته امروزی، بـه واسطه برقراری تعاملی پویـا با انسان، پاسخگویی نیـاز­های اجتماعی و شکل­گیری بر اساس الگو­های رفتاری او، بیش از هر زمان دیگری احساس مـی­شود. فرهنگ فارسی معین درون تعریف «مکان»[5] آن را جای، محل و جایگاه معرفی کرده و مکان را بـه دو نوع طبیعی و هندسی تقسیم مـی­کند (2). همچنین درون فرهنگ لغت "جغرافیـای آکسفورد"(3) واژه­ مکان  نقطه­ای خاص درون سطح زمـین تعریف شده هست که محلی قابل شناسایی به منظور موقعیتی هست که "ارزشـهای انسانی" درون آن بستر  شکل گرفته و رشد یـافته­است. درون واقع مکان، جا یـا قسمتی از فضا هست که از طریق عواملی کـه در آن قرار دارند صاحب هویت خاصی شده است. نوربرگ شولتس درون این مورد مـی­گوید: از همـین رو خاصیت وجودی ساختمان هست که یک جا را تبدیل بـه مکان مـی­کند و این یعنی بـه فعل درآوردن محتوای بالقوه محیط (4). مدنی پور درون تعریف مکان مـی­گوید:  مکان وجهی از «فضا»[6]است، کـه به وسیله­ شخص یـا چیزی اشغال شده­است و دارای بار معنایی و ارزشی مـی­باشد (5). همچنین افشار نادری (6) آن را نتیجه­ برهم­کنش سه مؤلفه "رفتار انسانی" ، "مفاهیم" و "ویژگیـهای فیزیکی"  تصور مـی­کند. "رلف" درون کتاب "مکان و بی مکانی" مکانـها را ترکیبی از نظم طبیعی و نظم انسانی مـی­داند و "هویت" و "کاشانـه" و "اجتماع" را مفاهیمـی اساسی در­این­باره مـی­داند. «کرمونا» بـه نقل از «پیتر بوکانن» بیـان مـی­دارد کـه طراحی شـهری درون واقع خلق مکان هست ولی مکان­ها تنـها یک فضای خاص و صرفا فیزیکی نیستند بلکه همـه فعالیتها و وقایع درون مجموع و همراه با خصوصیـات فیزیکی، خلق مکان را ممکن مـی کنند (7). درون واقع رسالت معماری و طراحی شـهری را مـی­توان درون این امر دانست کـه فضا را تبدیل بـه مکان کنند کـه به معنای بالفعل سازی محتوای بالقوه محیط هست (8). طراحی فضای شـهری، بـه عنوان یک ماهیت زیبا و یک ساختار رفتاری، بر تنوع و فعالیت به منظور ایجاد مکان درون شـهر تاکید دارد؛ چگونگی پشتیبانی محیط فیزیکی از فعالیت­هایی کـه در آن اتفاق مـی افتد، درون شکل­گیری مکان تاثیر شگرفی دارد (7). همچنین مکان، فضایی هویت­مند[7] است: هرگاه مـیان عینیت و تصویر ذهنی آن انطباق حاصل شود، پدیده هویت­مند تلقی مـی‌شود. فضا نیز همانند هر پدیده­ی دیگری زمانی به منظور ما دارای هویت خواهد بود کـه از طرفی بتوانیم آن را موجودی مستقل و عینی تلقی کرده، از طرف دیگر خود نیز بـه عنوان موجودی عینی درون آن فعالیت و رفتار نماییم و بالاخره بتوانیم ذهنیـات ناشی از ادراک آن را با ذهنیـات خود تطبیق دهیم (10). همچنین درون زمـینـه مولفه­های مکان درون طراحی شـهری، «کمـیسیون معماری و محیط انسان­ساخت بریتانیـا» بیـان مـی­دارد: طراحی شـهری روشی را شامل مـی شود کـه طی آن، مکان­ها حیـات مـی­یـابند و ماهیت­هایی نظیر امنیت اجتماعی مطلوب، درون سایـه حیـات مکان­ها تحقق مـی­یـابند. درون واقع طراحی شـهری بـه ارتباطات مردم و مکان­ها، سرزندگی و جابجایی شـهروندان و فرم شـهری و مناظر طبیعی و انسان­ساخت توجه کرده و سعی درون ارتقا کیفیت این انگاره­ها دارد. هفت هدف عینی طراحی شـهری را کـه به مفهوم مکان مربوط هستند اینگونـه بیـان مـی­کند: 1- کاراکتر یـا هویت محیطی: ایجاد مکانی کـه دارای خصوصیـات و هویت مخصوص خود است؛ 2- تداوم و محصوریت: ایجاد مکانی با فضاهای عمومـی و خصوصی کـه این فضاهای بـه طور واضح قابل تشخیص باشند؛ 3- کیفیت عرصه عمومـی: ایجاد مکانی با پهنـه­های بیرونی موفق و جذاب؛ 4- سهولت جابجایی: ایجاد مکانی کـه بتوان بـه راحتی بـه آن داخل شد و در آن بـه حرکت و جابجایی پرداخت؛ 5- خوانایی: ایجاد مکانی کـه تصویری روشن و قابل ادراک داشته­باشد؛ 6- سازگاری و تطابق: ایجاد مکانی کـه به راحتی قابلیت تغییر و واجد کیفیت انعطاف­پذیری باشد؛ و 7- تنوع و گوناگونی: ایجاد مکانی با تنوع گزینـه­های قابل انتخاب به منظور شـهروندان جهت انجام فعالیت­های گوناگون (9). همچنین «دیوید کانتر» از پیشگامان مطالعات ادراکی معماری و طراحی شـهری، درون چارچوب نظری خود، کـه به مدل مکان شـهرت دارد، محیط شـهری بـه مثابه یک مکان را متشکل از سه بعد درون هم تنیده کالبد، فعالیت­ها و تصورات مـی­داند. اگر چه کانتر مدل خود را درون سال 1977 ارائه داده است، ولی قبل از وی مولفه های مکان درون اندیشـه های  «رلف» درون کتاب «مکان و بی مکانی» بـه صورت سه مولفه کالبد، فعالیت و معنی درون 1976 ارائه شده همچنین این راهنما داشته باشد است. همچنین «پانتر» درون 1991 و «مونتگمری» درون 1998 اجزا تفکر طراحی شـهری درون آفرینش مکان را درون قالب مدل حس مکان رلف – پانتر و مدل مکان کانتر - مونتگمری با محوریت کالبد، فعالیت و معنی یـا تصورات ارائه کرده­اند. «گلکار» نیز درون سال 1380 و در قالب مدل مکان پایدار، از کالبد، فعالیت، تصورات و اکوسیستم بـه عنوان مولفه­های مکان نام مـی­برد (7). شکل شماره 1، جمع بندی تمام مدل های نامبرده آورده شده­است.

شکل 1-دیـاگرام مؤلفه­های مکان. مأخذ: نگارندگان با استفاده از مبانی نظری پژوهش

Figure1-Place component. Source: Authors based on theoretical basis

از سوی دیگر این چگونگی حضور و فعالیت مردم درون مکان­های شـهری هست که زمـینـه مطلوبیت و موفقیت این عرصه­ها را فراهم مـی­سازد. درون این زمـینـه سازمان غیر انتفاعی «پروژه به منظور فضای عمومـی»[8] کـه به منظور کمک بـه شـهروندان به منظور آفرینش و پایدار فضاهای عمومـی شـهری جهت استحکام بیشتر اجتماعات محلی شکل گرفته، چهار ویژگی کلیدی را به منظور مکان عمومـی شـهری موفق و کارا ارائه کرده­است. این ویژگی­های کلیدی همراه با ویژگی­های نا­محسوس و محسوس مرتبط با آن­ها درون جدول شماره­ی یک معرفی شده­اند. ذکر این نکته حایز اهمـیت هست که درون یک مکان عمومـی پایدار و موفق، پاسخی مناسب بـه تمامـی نیـاز های جسمـی، اجتماعی و معنوی انسان داده مـی شود. انسان درون این پهنـه­ها حضور مـی یـابد که تا علاوه بر برقراری ارتباط و تعامل با هم نوعان، تأمـین معاش، بازی و تفریح و مانند آن ها، لحظه ای بـه تعمق و تفکر درون جهان هستی بپردازند، که تا از این رهگذر بـه کمال مطلوب خود دست یـابد. بنابراین مکان عمومـی دلپذیر و دلخواه شـهری کـه با احترام بـه شاخصه های فرهنگی و هویت بومـی درون جهت خلق فضاهایی متنوع به منظور مردمان شکل مـی­گیرند، نـه تنـها باعث تداعی و تکرار خاطره­ی حضور درون این مکان ها درون ذهن بازدیدکنندگان مـی گردند، بلکه بـه جلب مشارکت های مردمـی درون حفظ، زیبایی،

بهداشت و ماندگاری این پهنـه­ها کمک مـی کنند. درون این مـیان فضاهای عمومـی شـهری، مـیدان­ها و بلاخص مـیدان­های تاریخی از پتانسیل و ظرفیت بالقوه مطلوبی جهت عملکرد بـه عنوان مکان­های عمومـی موفق برخوردار هستند. چرا کـه مـیادین از اثرگذارترین فضاهای شـهری درون ذهنیت شـهروندان هستند که تا حدی کـه معمولاً ساکنان یک شـهر مناطق مختلف شـهرشان را توسط مـیادین آن از هم بازشناسی مـی‌کنند و از این جهت هست که درون تصویر ذهنی شـهروندان انواع مـیادین درون شـهر، حکم گره‌های پررنگی را دارند.

جدول 1- مشخصه­های کلیدی مکان عمومـی موفق. مأخذ: (Carmona,2003)

Table1-Key features of public places. Source: (Carmona, 2003)

ذکر این نکته لازم هست که مـیادین درون شکل­ها و اندازه­های متفاوتی ساخته مـی­شوند. مـیادین غالباً فضاهای ایستا­ی شـهری هستند کـه مـی­توانند بـه صورت رسمـی و غیر­رسمـی فعالیت کنند. مـیدان­ها رسمـی حس بالایی از محصوریت دارند و با بناهایی احاطه شده­اند کـه رسمـی بودن آن را تشدید مـی کند. درون مقابل مـیادین غیررسمـی آرام تر هستند و طیف وسیعی از بناها با سبک­های معماری متنوع آنـها را احاطه کرده است. بسیـاری از مـیادین ممکن هست برای بـه نمایش گذاردن یک بنا یـا به منظور عملکردی شـهری ساخته شوند (10). اما به منظور گونـه­شناسی مـیدان­ها از رویکرد­های متنوعی استفاده شده­است. «پاول زوکر» درون سال 1959 با رویکردی زیباشناسانـه درون کتاب « شـهر و مـیدان» خود درون مورد مـیدان های مختلف بحث مـی کند و رابطه مـیان فضای باز مـیدان، بناهای اطراف و آسمان مـیدان را بیـان مـی­نماید. وی شکل مـیدان­ها را بـه پنج دسته تقسیم مـی­کند: 1- مـیدان­های محصور و بسته[9]، 2- مـیدان هایی با شاخص های بصری درون یک ضلع[10]، 3- مـیدان هایی با هسته های مرکزی[11]، 4- تکثری از مـیدان ها[12] و 5- مـیدان­هایی بدون شکل معین[13] (11). «راب کریر» نیز درون سال 1990 درون کتاب فضای شـهری خود با رویکردی مورفولوژیک و ریخت­شناسانـه و با تاکید بر الگو­های

هندسی، مـیدان­ها را درون سه دسته مربع، مثلث و دایره تقسیم کرده­است. این اشکال مـی تواند تغییر کنند یـا تطبیق پیدا کنند همـین طور مـی توانند با هم ترکیب شوند. مـی­توانند دارای شکل منظم و غیر منظم باشند (12). همچنین «مارکوس» درون یک گونـه شناسی عملکرد محور از مـیدان های شـهری و بر اساس مقیـاس تاثیر­گذاری، آن­ها را درون شش دسته تقسیم­بندی مـی­کند: 1- پلازا خیـابانی[14] ، 2- فضای عمومـی مجتمع های ساختمانی [15]، 3-­ واحه شـهری، 4-­ فضاهای عمومـی گذرگاهی[16]، 5-­ پلازاهای خطی تجاری پیـاده­­محور و پر درخت[17] و 6-­ مکان­های عمومـی بزرگ[18] (13). همچنین درون رویکرد عملکرد ­محور، مـیدان­ها بر اساس نوع کاربری و عملکرد غالب درون پنج دسته­ی عمده تجاری، حکومتی- نظامـی، فرهنگی-مذهبی، ورزشی و ارتباطی تقسیم بندی مـی­شوند.اما آنچه فضاهای شـهری امروز را از تصویر، خاطره و مفاهیم اصیل انسانی تهی کرده است، همانا جایگزینی کمـیت، اعداد و ارقام بـه جای کیفیت درون طراحی اینگونـه فضا­ها­ست. درون شـهر­های امروز بسیـاری فضاهای بدون طرح و رها شده وجود دارند. از مـیان فضاهایی هم کـه طراحان شـهری ایجاد کرده اند، تعداد بسیـار کمـی از آن ها با مخاطبان خود ارتباط عمـیقی را ایجاد مـی کنند و منجر بـه شکل­گیری حس تعلق شـهروندان بـه فضای عمومـی و غنی شدن خاطره ی ذهنی آن ها از شـهر مـی گردند. از سویی دیگر نیـاز انسان بـه حضور درون جمع و دوست داشتن هم­نوعان تنـها با فراهم آوردن بستری اجتماعی درون عرصه های عمومـی مـیسر است. عرصه هایی همچون مـیدان­ها، مراکز اجتماع و گردهمایی، واحه های شـهری[19]، ایستگاههای حمل و نقل و مانند آن­ها، هریک درون ساختن بستری اجتماعی و فرهنگی حایز اهمـیت­اند. درون واقع از حیـاط­های مرکزی خانـه­های قدیمـی گرفته که تا مـیدان­ها و خیـابان­های شـهر­های تاریخی، تعاملی پویـا و ارتباطی معنا­دار بین فضای پر و خالی یـا توده و فضای عمومـی بـه چشم مـی­خورد. درون این مـیان، قریب بـه یقین، مـیدان­ها اولین و اصیل­ترین فضاهای عمومـی شـهری هستند. درون واقع مـیدان­ها پهنـه­هایی با تجمع بیشترین ارزش­های کالبدی، عملکردی و معنایی موجود درون محله یـا شـهر بوده­اند. بـه واسطه همـین امر مـیدان­ها بـه عنوان فضاهایی عمومـی توان بالقوه مطلوبی به منظور تبدیل شدن بـه مکان­های عمومـی موفق داشته­اند. توان و قابلیتی کـه به نظر مـی­رسد امروزه بـه سبب تبدیل شدن مـیدان­ها بـه گره­هایی صرفا ترافیکی و تغییر فرم و عملکرد مـیدان­ها بـه واسطه تغیرات سریع ناشی از ورود اتومبیل بـه زندگی انسان دچار تهدید جدی شده­است. این درون حالی هست که مـیدان­های تاریخی واجد کیفیت­­­­های والای فضایی، عملکردی، معنایی و زیست­محیطی بوده­اند و به عنوان عناصری بـه یـاد ماندنی، از اجزا اصلی تصویر ذهنی شـهروندان از شـهر­ها بـه حساب مـی­آمده­اند. از اینرو این هدف این پژوهش بر آن هست تا با باز­خوانی مفهوم مکان و مؤلفه­های دخیل درون شکل­­گیری مکان­های موفق، بـه تحلیل و ارزیـابی مـیدان­ – مکان­های موفق تاریخی بپردازد که تا از این رهگذر زمـینـه ارتقا کیفیت محیطی و عملکرد مطلوب مـیدان­های امروزی بـه عنوان مکان­هایی خاطره­انگیز، سرزنده، منعطف و دوستدار محیط زیست فراهم آید.

مواد و روش

در پژوهش حال حاضر از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی درون بستری از مطالعات کتابخانـه­ای بهره گرفته شده است. درون گام نخست جهت دست­یـابی بـه مبانی نظری تحقیق و با بررسی و تحلیل اطلاعات، اسناد و منابع چاپی و تصویری کتابخانـه­ای و اینترنتی، مفاهیمـی چون مکان، مولفه­های مکان درون طراحی محیط شـهری، مـیدان بـه مثابه مکان عمومـی موفق شـهری، گونـه­شناسی مـیدان­های موفق شـهری و قانون­مندی­های حاکم بر طراحی مـیدان­ها تدقیق شده­اند. درون ادامـه با استفاده از روش تحقیق تطبیقی بـه بررسی و تحلیل مـیدان – مکان­های موفق شـهری، چون مـیدان نقش­جهان اصفهان، مـیدان گنجعلی­خان کرمان، مـیدان دل­کمپو سینا و مـیدان گراند ِپلیس بلژیک، پرداخته شده و ویژگی­های مشترک آن­ها بر اساس مولفه­های مکان استخراج شده­است. درون انتها نیز رهنمود­هایی جهانشمول، بر اساس این ویژگی­های مشترک و بر محور مولفه­های مکان، جهت طراحی مـیدان­ها ارائه شده­است.

یـافته­ها

مـیدان نقش جهان، اصفهان، ایران

مـیدان نقش جهان، گونـه­ای ارسن شـهری هست که از کلیـات شکل­گیری که تا جزییـات تزیینات بـه کار رفته درون بدنـه ها از نوعی جهان بینی و فلسفه­ی خاص پیروی مـی کند. این مـیدان بـه عنوان هسته­ی مرکزی شـهر اصفهان درون دوره صفویـه با الهام گرفتن از سه مـیدان دوره­ی گذشته خود ( مـیدان حسن پادشاه درون تبریز، مـیدان عالی قاپو درون قزوین و مـیدان عتیق درون اصفهان ) و  با توجه بـه مسایل اقلیمـی و جغرافیـایی منطقه درون جهت شمال غربی- جنوب شرقی شکل گرفته است. تأمل درون نوع ارتباطات و دسترسی­ها،  گویـای نفوذ و تعامل مـیان شـهر و مـیدان است، گویی کـه مـیدان با بافت اطراف خود گره خورده­است. ذکر این نکته لازم هست که سرزندگی مـیدان نتیجه­ی حضور عملکردهای متنوع درون این فضاست. بازار بـه عنوان شریـان زنده­ی شـهری، همچنین مسجد امام درون روبروی سردر بازار قیصریـه درون محور شمال- جنوب و مسجد شیخ لطف ا... و عمارت عالی قاپو درون محور عرضی مـیدان، هر کدام شور و نشاطی خاص بـه مـیدان عرضه کرده­اند.

مـیدان گنجعلی خان،کرمان، ایران

ارسن گنجعلی خان درون دوران صفویـه بین سال های 1005 که تا 1034 هجری قمری درون کرمان شکل گرفته است. آنچه درون یک نگاه این مـیدان را بـه عنوان یک فضای سرزنده معرفی مـی کند، تنوع و حضور کاربری­های متعدد درون این مـیدان - مکان موفق شـهری است. این ارسن دربرگیرنده ی مدرسه، کاروان سرا، ، آب انبار، ضرابخانـه و مسجد هست که همـه گرداگرد فضایی روباز شکل گرفته اند و مـیدان را بـه فضایی سرشار از اتفاق و تحرک بدل کرده اند. شایـان ذکر هست که درون سه سوی این مـیدان راسته های بازار قرار گرفته اند بـه گونـه ای کـه دو چهار سوق زیبای بازار را مـی توان درون شمال غرب و جنوب غرب مـیدان مشاهده کرد. درون پشت راسته­ی بازار قرار دارد. 

مـیدان دل کمپو، سینا، ایتالیـا[20]

پلازای دل کمپو یک فضای عمومـی عمده درون شـهر سینا و یکی از مـهم ترین مـیدان های قرون وسطی درون اروپا مـی باشد کـه تاریخ احداث آن بـه قرن سیزده مـیلادی مـی رسد. ساختمان های اطراف پلازا دارای طرحی ساده مـی باشد کـه بر اساس نیـاز های اقتصادی شکل گرفته است. آنچه این مـیدان را بـه عنوان یک مکان سرزنده درون خاطره ی بازدید کنندگانش ثبت کرده است، خلاقیت طراحان آن درون شکل بـه فضا مـی باشد. آن­ها به منظور خلق فضایی زنده از موقعیت طبیعی زمـین استفاده کرده­اند و با بهره­گیری از بدنـه قوی مـیدان، بـه تبلور مفهوم فضایی وسیع کمک کرده اند. از یک سو وجود لبه های فعال مـیدان (پیـاده­رو­ها، کافه­ها، خرده­فروشی ها و مانند آن­ها ) و از دیگر سو افزایش فعالیت­های عمومـی و غیر رسمـی موجب تعاملات اجتماعی و حضور مکرر مردم درون فضا شده است. اما شکست تدوام بدنـه­ها توسط خیـابان­ها و شکاف­های باریک درون مـیدان از محصوریت آن کاسته است. نکته­ی حائز اهمـیت این هست که هر خیـابانی کـه بدنـه­ی این مـیدان متصل مـی شود، بـه گونـه ای طراحی گشته کـه به نظر مـی رسد جزیی از فضای کلی آن را تشکیل مـی دهد.

گراند پلیس درون بروکسل، بلژیک[21]

گراند پلیس نمونـه­ی برجسته و موفقی از سبک های مختلف هنر و معماری است. این مکان تاریخی پیـاده­محور کـه با انبوهی از خانـه ها با تزیینات فاخر مشخص شده است، تجلی­گاه فرهنگ و خصایص اجتماعی آن منطقه مـی­باشد. مورخین گراند پلیس را بـه عنوان یکی از بهترین مکان­ها به منظور درک اروپای قدیم معرفی مـی کنند. این مکان کـه ورود اتومبیل شخصی بـه آن ممنوع مـی­باشد، قرن­ها بـه عنوان نقطه­ی اجتماع مرکزی شـهر بروکسل شناخته شده­است. کاربری­های متفاوتی چون گل­فروشی­ها رستوران­ها، مشـهورترین مغازه های شکلات فروشی بلژیک، کافه­ها و مانند آن­ها این مکان را احاطه کرده است. همچنین برنامـه­ریزی نمایشگاه­هایی چون کف­فرش گل، کنسرت­ها، فستیوال­ها و مراسم تشریفاتی درون این مکان بر جذابیت آن افزوده است. درون طول هر سال، هزاران نفر از این مکان شاد، پاک و امن دیدن مـی کنند که تا علاوه بر بازدید از ساختمان های حیرت آور اطراف، درون کافه­ها و صفه ها دمـی بیـاسایند و با دیگران دیدار کنند. باارزیـابی، تحلیل و مقایسه تطبیقی مـیدان – مکان­های موفق معرفی شده، حضور و تعامل پویـا و همزمان بین مؤلفه­های شناخته شده و اصلی مکان، یعنی فرم، فعالیت، معنا و اکوسیستم، درون این مـیدان – مکان­ها بـه خوبی مشـهود است. همچنین بـه نظر مـی­رسد این مـیدان – مکان­ها، علی­رغم تفاوت­های عمده کالبدی، فعالیتی، فرهنگی و اقلیمـی، گاها از شیوه­ها و روش­های مشترک و جهانشمولی به منظور تثبیت هر کدام از مؤلفه­های مکان و برقراری رابطه متعامل و پیوسته مـیان آنـها جهت دستیـابی بـه یک مـیدان – مکان موفق بهره­اند. درون جدول شماره دو، نمونـه روش­های هر کدام از مـیدان – مکان­های معرفی شده جهت تثبیت مؤلفه­های مکان و ویژگی­های مشترک این روش­ها معرفی شده هست (جدول2).  ویژگی­هایی چون روشنی و خوانایی فضای مـیدان، دسترسی آسان از بدنـه­ها بـه درون مـیدان و نفوذ­پذیری کالبدی و بصری قوی عناصر بدنـه از درون مـیدان درون زمـینـه مؤلفه فرم و کالبد؛ تنوع و گوناگونی کاربری­ها و فعالیت­های بدنـه، رویداد­پذیری اجتماعی فضای مـیدان و وجود فعالیت­های اقتصادی و جاذب جمعیت درون بدنـه مـیدان درون زمـینـه مؤلفه فعالیت؛ توجه بـه زمـینـه و هویت بومـی، تاریخی و جمعی و استفاده از عناصر خاطره­انگیز شاخص درون زمـینـه مؤلفه معنا؛ و توجه بـه شرایط اقلیمـی و بهره­گیری از آن درون طراحی فضای مـیدان و مبلمان­های آن و استفاده از عناصر طبیعی چون آب، گیـاهان و درختان جهت القا آرامش معنوی درون زمـینـه مؤلفه اکوسیستم از جمله این ویژگی­های مشترک است.

بحث و نتیجه گیری

به نظر مـی­رسد، شـهرها به منظور نجات از آشفتگی معنایی، سراسیمگی کالبدی و عصیـان و غلبه توده نسبت بـه فضا، نیـازمند فضاهایی هستند کـه توان ارائه تجارب حسی متنوع و متفاوت را بـه شـهروندان داشته باشند؛ فضاهایی عمومـی کـه در این نوشتار از آن­ها با عنوان مکان یـاد شده­است. اما بـه اعتقاد نگارند­گان از مـیان فضاهای عمومـی شـهری، مـیدان­ها بـه واسطه برخورداری از گونـه­ها و اشکال مختلف و بهره­مندی از طیف وسیعی از کیفیت­های کالبدی، عملکردی و معنایی، توان بیشتری به منظور تبدیل شدن بـه یک مکان عمومـی موفق را دارند. توان و قابلیتی کـه به اعتقاد نگارند­گان اگر با هنی آگاهانـه، مطلوب، پویـا و متعامل مـیان مؤلفه­های شناخته شده مکان همراه باشد، بی شک شکل­گیری مـیدان – مکان­های موفق را بـه دنبال خواهد داشت (شکل 2). 

امری کـه به نظر مـی­رسد درون گذشته نـه چندان دور درون بسیـاری از مـیدان­های تاریخی کشورهای مختلف جهان اتفاق افتاده و این فضاهای عمومـی را بـه مکان­های عمومـی سرزنده تبدیل کرده است. نگارند­گان این نوشتار بر اساس جدول شماره 2 و مؤلفه­های شناخته شده مکان، یعنی کالبد، فعالیت، معنا و تصورات و اکوسیستم، تلاش کرده­اند بـه باز­خوانی ویژگی­های حاکم بر این مـیدان - مکان­ها بپردازند. ویژگی­هایی کـه در بعد این آثار ماندگار وجود دارند و مـی­توان  با بازخوانی، باز­آفرینی و کار­بست آنـها درون طراحی مـیدان­های جدید، بـه خلق مکان­های عمومـی زنده، پویـا و موفق همت ورزید. درون ادامـه بـه خوانش نمونـه این ویژگی­ها درون قالب مؤلفه­های مکان پرداخته شده­است.

جدول 2- مقایسه تطبیقی و خصوصیـات مشترک نمونـه­های معرفی شده بر اساس مؤلفه­های مکان. مأخذ: نگارند­گان

Table2-Comparative comparison between case studies. Source: Authors

فرم

یک مـیدان - مکان موفق حتما از بافت شـهری احاطه کننده­ خود قابل تشخیص باشد. نحوه­ی دسترسی بـه آن از طریق مشخص ورودی ها، علایم، نشانـه ها و حتی تغییر درون کف سازی حتما تعریف شود که تا فضای آن دارای خوانایی کافی باشد. طراح حتما هوشمندانـه راهکارهایی ارایـه دهد که تا هم مـیدان بـه عنوان یک فضای مجزا قابل تشخیص، شناخته شود و هم ارتباط مؤثر آن با لبه های بافت شـهری احاطه کننده­ خود قطع و کمرنگ نشود. درون واقع درون درون یک مـیدان - مکان موفق، مسیر های دسترسی و همچنین مسیرهای حرکت پیـاده درون مـیدان از درجه های پیچیدگی و سختی متفاوتی برخوردارند. این تفاوت بین نوع دسترسی­ها با هدف تأمـین طیف وسیعی از فرصت و زمـینـه­یب تجارب حسی و بصری متفاوت به منظور مردم طراحی مـی شود. طراح با بـه چالش کشیدن قابلیت های سایت و توانایی­های شـهروندان، بـه طراحی سطوح صاف،  شیب دار و پله ها مـی پردازد و بدینوسیله انعطاف پذیری حرکتی مکان عمومـی را بالاتر مـی برد. (شکل 3) علاوه بر این تثبیت مـیدان - مکان بـه عنوان یک فضای گرد­همایی عمومـی با مقیـاس حاکم بر مـیدان رابطه­ای تنگاتنگ دارد. درون نمونـه­های موفق مقیـاس خرد و کلان بـه گونـه ای با یکدیگر ترکیب مـی گردد که تا فضای مـیدان را شایسته و درخور حضور انسان نماید. مبرهن هست که محیط راحت با مقیـاس انسانی، محیطی هست که با مقیـاس و گام های افراد پیـاده طراحی شود. بنابرین طراح حتما تمامـی تلاش خود را بـه خلق فضایی انسانی معطوف نماید که تا مردم بارها و بارها بـه آن مکان رجوع نمایند. وجود ساختمان­ها درون بدنـه­ی مـیدان - مکان علاوه بر ایجاد تعامل بین توده و فضای مـیدان، ساختار فیزیکی مـیدان را تعریف مـی کند. از آنجایی کـه مـیدان یک کل هست که از عناصر و رابطه مـیان عناصر بـه وجود آورنده­­ خود شکل مـی­گیرد، علاوه بر بدنـه های مـیدان حتما رابطه­ی مـیان این بدنـه­ها نیز به منظور مخاطب قابل درک باشد. تنـها درون این صورت هست که مـیدان - مکان هدفمند بوده و بستری به منظور رویداد های جمعی فراهم مـی­آورد.

شکل 2- رویکرد­ها درون گونـه­بندی مـیدان­ها. ماخذ: نگارند­گان با استفاده مبانی نظری پژوهش

Figure 2- Square classification Approaches. Sources: Authors

 فعالیت

در یک مـیدان - مکان سرزنده شـهری، همواره تراکم جمعیت و تنوع انتخاب بـه چشم مـی خورد. بـه واقع همـین پیچیدگی­های بصری و وجود لایـه های متفاوت به منظور کشف، درک و شـهود هست که از خسته کننده بودن مـیدان - مکان مـی­کاهد. یکی از عمده­ترین وظیفه­ی طراحان نیز، احیـا و به وجود آوردن مکان­های عمومـی واجد کیفیت تنوع و گوناگونی است. دقت نظر طراح بـه دایره­ی متفاوت توانایی و نیـاز کاربران، نحوه ی تعامل و استفاده ی آن ها از یک مـیدان - مکان بـه انعطاف پذیری بیشتر فضا کمک خواهد کرد چرا کـه تبلور انگیزش به منظور حضور متعدد انسان ها درون مـیدان – مکان­ها وابسته بـه یک طراحی جذاب و منعطف مـی باشد. (شکل 4) یک طراح حتما به استفاده از فضای مـیدان - مکان درون ساعات مختلف شبانـه روز بیـاندیشد که تا اینکه فضای مـیدان درون شب هنگام بـه فضایی خاموش و مرده بدل نشود. بـه نظر مـی­رسد نمایش های خیـابانی، کنسرت های محلی، گروه های سرود کودکان و برنامـه هایی از این قبیل به منظور تنوع و گردهمایی درون ساعات مختلف شبانـه روز بتواند شور و نشاط اجتماعی را عرضه کند. همچنین با طراحی کافه ها و رستوران ها، دست فروش ها با تعداد کنترل شده مـی توان هیجان خرید

را بـه داخل مـیدان آورد. بهترین مـیدان – مکان­ها، آن­هایی هستند کـه مردم بارها و بارها بـه آنجا باز مـی گردند و از آن خاطره­ی لذت­بخشی درون ذهن دارند. تنـها راه رسیدن بـه این مـهم، برنامـه ای مدیریتی هست که راه های افزایش مراجعه بـه مـیدان و سرزنده بودن درون آن را فراهم مـی کند .در دنیـای امروز حمایت پشتیبانان مالی بـه منظور تأمـین هزینـه های اقتصادی امری مـهم درون حمایت از فعالیت­های همگانی درون مـیدان­ها بـه عنوان یک مکان عمومـی شـهری موفق مـی باشد.

شکل 3- طرحواره­های مبین چگونگی فرم مـیدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارند­گان

Figure 3- Schema illustrated how square-place form work. Source: Authors

شکل 4- طرحواره­های مبین چگونگی فعالیت مـیدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارند­گان

Figure 4-Schema illustrated how square-place activity work. Source: Authors

معنا و تصورات

معنا یک مـیدان - مکان، ارزش، مفهوم و پیـام عقلی و احساسی آن است. پر واضح هست که قوی­تر شدن رابطه­ی انسان با مـیدان – مکان و ادراکی روشن­تر از آن بـه عنوان یک کل منسجم و ایجاد خاطره و تصویری ماندگارتر از مکان درون ذهن ناظر، تنـها درون گرو پیوند ادراکی انسان با اجزای تشکیل دهنده مـیدان - مکان مـی­باشد. اینگونـه مـیدان – مکان­های معنی دار و قابل درک بستر مناسبی به منظور شکل­گیری خاطرات شخصی، احساسی و در نـهایت هویت جمعی مـی باشند. هویت جمعی کـه با هویت مکانی پیوندی عمـیق مـی سازد، تنـها درون جایی حفظ مـی­شود کـه فرد احساس متفاوتی نسبت بـه فضایی کـه در آن مستقر است، داشته باشد. هرچند فرآیند ایجاد خاطره بـه صورت فردی هست و هرکم و بیش خاطراتی از یک فضای جمعی دارد ولی آنچه دغدغه­ی طراح درون ارزیـابی کیفی فضای مـیدان - مکان مـی باشد، هویت و خاطره ی جمعی است. چرا کـه ایشان مـی دانند کـه انسان و حضور او درون مـیدان مـهم ترین عامل درون شکل گیری مـیدان – مکان­های عمومـی و هویت­ساز مـی باشد. اگر یک مـیدان عمومـی هر آنچه از کمال و زیبایی هست را درون خود جمع کند ولی به منظور بازدید­کننده معنا و مفهومـی قابل درک نداشته باشد، درون طول زمان به منظور انسان بی معنا و دلگیر بـه نظر مـی­رسد. بنابراین خلق مـیدان – مکان­ها به منظور اجتماع همگانی، وجود عناصر شاخص با کاربری های عمومـی (کتابخانـه ها، موزه ها فرهنگسراها و مانند آن ها)، بـه کارگیری مفاهیم برآمده از فرهنگ بومـی جامعه درون قالب منومان­ها، مجسمـه­ها، نقاشی­ها و مانند آن ها مـی­توانند درون ایجاد تصویر و خاطره­ی ذهنی نقش مؤثری داشته و در نـهایت تضمـین کننده ی حضور مکرر افراد بـه یک مـیدان – مکان عمومـی  باشند. از سوی دیگر تامـین آسایش و راحتی شـهروندان درون مـیدان- مکان نیز درون ثبت خاطره­ و تصویر ذهنی روشن و دلپذیر ایشان از مکان حائز اهمـیت است.

اکوسیستم

مؤلفه اکوسیستم، درون توجه بـه طبیعت و درک ارتباط بین انسان، مـیدان – مکان و پدیده های محیط طبیعی چون باد، باران، برف، خورشید و آب تحقق مـی یـابد. بـه واقع درون تأمـین آسودگی کاربران کـه بستر شکل گیری احساس، عاطفه و بروز خلاقیت درون انسان مـی باشد، از یک سو جهت گیری اقلیمـی و از دیگر سو، سازگاری و راحتی محیط مصنوع با وجود عناوینی چون فضای سبز چند­منظوره، مبلمان های مناسب شـهری و نورپردازی مؤثر

مـی باشد. درون یک طراحی بیوکلماتیک هوشیـارانـه با بـه کارگیری سایـه­بان­ها، استفاده از خاصیت گیـاهان، بـه کارگیری باد ها درون صورت لزوم، طراحی فضاهایی گرم درون زمستان که تا حد زیـادی مـی توان آسایش بدنی انسان درون محیط را تأمـین کرد. گیـاهان نیز نقش بسیـار مـهمـی درون به وجود آوردن تنوع درون رنگ، بافت و زیبایی مـیدان دارند و با یک طراحی صحیح مـی توانند بـه دل­انگیزی فضا کمک شایـانی کنند. درون انتخاب گونـه­های مختلف

گیـاهی به منظور فضاهای عمومـی حتما مضرات آن ها را درون نظر داشت. بـه طور اخص، گیـاهان با عطر بسیـار تند علیرغم زیبایی مـی توانند به منظور قشری از مردم ایجاد حساسیت نمایند یـا استفاده از درختان با ریشـه های سطحی درون مسیر عبور عابران و معلولین مـیتواند آن ها را با خطر جدی مواجه نماید. اهمـیت
مبلمان ها بـه حدی هست که مـی تواند شرایط متفاوت فصلی و آب و هوایی را تعدیل کند. با ایجاد سایبان ها، مـیز ها، چترهای قابل حرکت، امکانات پوشش بخشی از فضای باز درون صورت لزوم و نورپردازی شبانـه مـی­توان حضور بیشتر انسان ها درون فضا را تضمـین کرد. درون انتها حتما اذعان داشت اگرچه توجه بـه زمـینـه و شرایط خاص اقلیمـی، اجتماعی و فرهنگی هر اجتماع درون طراحی مـیدان­ها بـه مثابه مکان­های عمومـی شـهری نقش اصلی را ایفا مـی­کند، اما امـید هست با استفاده از رهنمود­های جهانشمول مطرح شده درون این نوشتار زمـینـه ارتقا کیفیت محیطی فضاهای عمومـی بـه طور عام و مـیدان­های شـهری بـه طور خاص فراهم آید.

شکل 5- طرحواره­های مبین چگونگی معنا مـیدان – مکان بر مبنای جدول شماره دو. ماخذ: نگارند­گان

Figure 5- Schema illustrated how square-place meaning work. Source: Authors

منابع